Η διαρκής αναζήτηση της αλήθειας μέσω της γνώσης είναι η πηγή της δημιουργίας, πίστευε ο εξ Εφέσου φιλόσοφος.
Αν και δεν ήξερε πολλά γι’ αυτόν, ο Κάρολος Μαρξ τον είχε περί πολλού. Προφανώς δε, τον είχε γοητεύσει το αρχιμήδειο σημείο της σκέψης του Ηρακλείτου για την ροή των πάντων και την συνεχή αλλαγή. «Δεν μπορείς να μπεις στο ίδιο ποτάμι για δεύτερη φορά», έλεγε ο κορυφαίος Εφέσιος φιλόσοφος, προσθέτοντας το περίφημο Τα πάντα ρει. Πόσο βάθος κρύβει αυτή η ρήση, που υποδηλώνει το αιώνιο γίγνεσθαι.
Του Αθαν. Χ. Παπανδρόπουλου
Μόνον αν δούμε σχολαστικά τον κόσμο του Ηρακλείτου του Εφέσιου το 544 π.Χ. και τον αντίστοιχο σημερινό, καταλαβαίνουμε πόσο κοντά στην πραγματικότητα ήταν η σκέψη του αποκαλούμενου «Σκοτεινού Φιλοσόφου», ο οποίος αγωνίστηκε με πάθος και ψυχή να αποκαλύψει τους γρίφους της Φύσης. Και αυτό το έκανε γιατί ήθελε να απαλλάξει τα φυσικά φαινόμενα από τις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις της εποχής του.
Έτσι, σε πείσμα της ακινησίας και της σταθερότητας της σκέψης των συγχρόνων του, ο μεγάλος Εφέσιος καταλήγει σε ένα σύμπαν ρευστό και μεταβαλλόμενο, που υπόκειται σε συνεχείς αλλαγές και δεν μένει ποτέ ίδιο.
Υπό αυτή την έννοια, ο Ηράκλειτος αποτέλεσε ορόσημο για την ιστορία της σκέψης και των ιδεών. Δύστροπος και στρυφνός στον λόγο του, έγραφε αποκλειστικά για μυημένους στην φιλοσοφία –γι’ αυτό και η εσκεμμένη ασάφεια της σκέψης του, ώστε να γίνει κατανοητή μόνον από ικανούς και τριμμένους στον λόγο.
Ο Ηράκλειτος έκανε βάση της φιλοσοφικής του σκέψης τον εσωτερικό ρυθμό, τον Λόγο, σύμφωνα με τον οποίο κινείται και ρυθμίζεται η πλάση. Το αιώνιο γίγνεσθαι εκφράζεται με την συνεχή ροή του ποταμού που ολοένα ανανεώνεται. Μόνον ένα κοσμογονικό δομικό στοιχείο αναγνωρίζει ο μεγάλος Εφέσιος: το Πυρ. Η ύπαρξη του πυρός δημιουργεί, πλάϊ στον Λόγο, έναν κόσμο άπειρο, άναρχο και αυτορρυθμιζόμενο, μία ολότητα που μετατρέπεται σε ποικίλες μορφές, κάτω όμως από συγκεκριμένες νόρμες τάξης. Ο κόσμος μας δεν είναι παρά η αρμονία των αντιθέσεων, η ένωση των αντιθέτων. Το καλό και το κακό είναι εδώ, οι αντίθετες όψεις του ίδιου πράγματος.
Οι μόνες πραγματικότητες για τον Ηράκλειτο ήσαν η κίνηση και η μεταβολή. Τίποτα άλλο δεν είχε σημασία. Το μοναδικό σύγγραμμα που γνωρίζουμε ότι μάς άφησε ήταν το «Περί Φύσεως», το οποίο διαιρούνταν σε τρία μέρη: το πρώτο αφορά στο σύμπαν, το δεύτερο στην πολιτική και το τρίτο άπτεται της θεολογίας. Εσκεμμένα ασαφής, δυσνόητος και ανοιχτός σε ερμηνείες, ο Ηράκλειτος θεωρείται για κάποιους σύγχρονους ερμηνευτές του ο πρώτος δάσκαλος της δημιουργικότητας.
Είναι έτσι χαρακτηριστικά τα όσα γράφει σήμερα ο 70χρονος σύμβουλος επιχειρήσεων και ιεραπόστολος της δημιουργικότητας, Roger von Oech, συγγραφέας μεταξύ άλλων και του βιβλίου Αν Ελπίζεις, Θα Επιτύχεις το Ανέλπιστο (εκδόσεις Ενάλιος). «Το επίγραμμα που δίνει και τον τίτλο στο βιβλίο, το “εάν μη έλπηται ανέλπιστον ουκ εξευρήσει”, είναι το αγαπημένο μου, για διαφόρους λόγους», γράφει ο συγγραφέας. «Κατ’ αρχήν, είναι διαχρονικό και περιγράφει έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, ακριβώς όπως είναι αυτός που ζούμε σήμερα. Δύο από τα συναρπαστικότερα χαρακτηριστικά του κόσμου αυτού είναι η πρωτοτυπία και το απρόβλεπτο. Αν προσθέσουμε δε και την επιτάχυνση του μεταβαλλόμενου, τότε η γνώση και η δημιουργικότητα είναι τα απαραίτητα εφόδια διαβίωσης σε ένα περιβάλλον όλο και πιο πολύπλοκο».
Στο πλαίσιο αυτό, ο Ηράκλειτος μάς συμβουλεύει να ανοίξουμε το μυαλό μας. Μάς προσφέρει κλειδιά για να λύσουμε προβλήματα που αναπόφευκτα συναντάμε στον δρόμο μας. Ακόμα, μάς προσφέρει την δυνατότητα να αναγνωρίσουμε ευκαιρίες που κάπου-κάπου παρουσιάζονται. Για το επιχειρείν τού 21ου αιώνα, ο Ηράκλειτος και οι πανάρχαιες ιδέες του είναι τεράστια πηγή έμπνευσης, στην οποία θα πρέπει να προσφεύγει κάθε σημερινός ή αυριανός επιχειρηματίας.
Ας μην ξεχνάμε ότι η σκέψη του Ηρακλείτου ανάγκασε ακόμα και τον μέγα Σωκράτη να αναγνωρίσει πως «αυτά που κατάλαβα είναι σπουδαία, νομίζω όμως ότι είναι εξίσου σπουδαία και αυτά που δεν μπόρεσα να καταλάβω. Χρειάζεται να είσαι δεινός κολυμβητής, σαν αυτούς από την Δήλο, για να μην πνιγείς μέσα στο βιβλίο του».
Γι’ αυτό αποκάλεσαν τον Ηράκλειτο «Σκοτεινό Φιλόσοφο» και «Αινικτή» (Αινιγματοποιό): πολλοί τον άκουγαν, λίγοι τον καταλάβαιναν. Εμείς σήμερα έχουμε κάθε δυνατότητα να εμπνευστούμε από τον κορυφαίο Εφέσιο φιλόσοφο. Οι ιδέες του για την ζωή, την φύση και το σύμπαν ήταν γνωστές σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο. Ακόμα και σήμερα, 2.500 χρόνια μετά, διατηρούν την φρεσκάδα, την επικαιρότητα και την δύναμη να κεντρίσουν το μυαλό μας.
«Συμβουλεύομαι τον Ηράκλειτο εδώ και πολλά χρόνια και είναι σπάνιες οι φορές που με έχει απογοητεύσει. Πράγματι, αν το να σκεπτόμαστε δημιουργικά σημαίνει να βλέπουμε οικεία πράγματα υπό διαφορετικό πρίσμα, ψάχνοντας κάτω από την επιφάνεια σε αναζήτηση άγνωστων αλληλουχιών και ανακαλύπτοντας σχέσεις ανάμεσα σε ασύνδετα φαινόμενα, τότε πιστεύω ότι ο Ηράκλειτος είναι ο πρώτος δάσκαλος δημιουργικότητας στον κόσμο.
Οι ιδέες του όχι μόνον μάς εμπνέουν να σκεφτούμε κατ’ αυτόν τον τρόπο, αλλά μάς παρέχουν και τις στρατηγικές για να κατανοήσουμε τα προβλήματά μας από μία νέα, διαφορετική σκοπιά. Γι’ αυτούς τους λόγους, ο Ηράκλειτος είναι ο οδηγός στον οποίο στρέφομαι όταν έχω ανάγκη από μία καινούργια προοπτική.
Και δεν είμαι ο μόνος. Τόσο πλούσιες είναι οι ιδέες του Ηράκλειτου που στην διάρκεια των δυόμισι χιλιετιών που έχουν παρέλθει από την εποχή του, μερικοί από τους σπουδαιότερους στοχαστές του δυτικού κόσμου βρήκαν σε αυτές τα σπέρματα για να αναπτυχθούν στις δικές τους θεωρίες. Ανάμεσά τους ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, οι Στωϊκοί, ο Μάρκος Αυρήλιος, ο Πλωτίνος, από την αρχαιότητα, οι Γκαίτε, Χέγκελ, Νίτσε, Γιουνγκ, Μάρτιν Μπούμερ, Ερνστ Κασίρερ, Τ.Σ.Έλλιοτ από την νεότερη εποχή», γράφει ο Roger von Oech.
Πηγαίνοντας δε πιο μακρυά, μπορούμε να πούμε ότι ο Εφέσιος φιλόσοφος με την σκέψη του είναι παράλληλα ο άνθρωπος που άφησε να υπονοηθεί η θεωρία της «δημιουργικής καταστροφής» την οποία, πάνω από 2.000 χρόνια μετά, ανέδειξε ο Γιόζεφ Σουμπέτερ περιγράφοντας τους πραγματικούς επιχειρηματίες.
Διακηρύττοντας πως όλα μεταβάλλονται και τίποτα δεν μένει σταθερό («τα πάντα ρει, δις εις τον αυτόν ποταμόν ουκ αν εμβαίης, αεί γίγνεσθαι και μεταβάλλεσθαι και μηδέποτε το αυτό μένειν»), ο Ηράκλειτος έκανε την αδιάκοπη αυτή ροή κοσμογονική αρχή του, κατά την οποία τα πάντα γεννιούνται και καταστρέφονται ως μία αέναη πάλη αντιθέτων αρχών («εναντιοδρομία», την έλεγε δηλωτικά): «πάντα κατ’ έριν γίγνεσθαι», αλλά και «το αντίξοον συμφέρον και εκ των διαφερόντων καλλίστην αρμονίην».
Ο Ηράκλειτος ήρθε και έφυγε από τον κόσμο για να μην τον αφήσει πια ίδιον, όπως ακριβώς το ήθελε και η σκέψη του…
Ακολουθήστε το Lykavitos.gr στο Google News
και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
