Στην οικονομική σφαίρα μία πράξη, ένας θεσμός, ένας νόμος παράγουν όχι μόνον ένα αποτέλεσμα αλλά μία σειρά αποτελεσμάτων. Από αυτά τα αποτελέσματα – όπως ανέπτυξε με μεγάλη διαύγεια, ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, ο Γάλλος οικονομολόγος Frederic Bastiat – μόνο το πρώτο είναι άμεσο.
Του Κώστα Χριστίδη*
Εμφανίζεται σχεδόν ταυτόχρονα με την αιτία που το προκάλεσε, είναι ορατό. Τα υπόλοιπα αποτελέσματα αρχικά δεν φαίνονται, αλλά εμφανίζονται μεταγενέστερα. Είμαστε ευτυχείς αν κατορθώσουμε να τα προβλέψουμε εγκαίρως.
Συχνά συμβαίνει όταν η άμεση συνέπεια είναι ευνοϊκή, οι επόμενες να είναι καταστρεπτικές, και αντιστρόφως. Ο κακός οικονομολόγος και ο κακός πολιτικός επιδιώκουν ένα μικρό, άμεσο όφελος που ακολουθείται όμως από ένα μεγάλο δεινό, ενώ ο καλός οικονομολόγος και ο καλός πολιτικός επιδιώκουν ένα μεγάλο, μελλοντικό όφελος διακινδυνεύοντας, έστω, ένα άμεσο, δυσάρεστο αποτέλεσμα.
Ο Ντόναλντ Τραμπ, ως γνήσιος δημαγωγός, παραγνωρίζει τα παραπάνω. Παραγνωρίζει τις απολύτως βλαπτικές επιπτώσεις της επιβολής δασμών τόσον εντός, όσο και εκτός μιας επικράτειας, όπως αυτές έχουν θεμελιωθεί θεωρητικά από τον Adam Smith, τον David Ricardo και όλους τους κορυφαίους εκπροσώπους της οικονομικής επιστήμης (οι οποίοι, περιέργως ίσως, συμπίπτουν σε αυτό το θέμα) αλλά και επιβεβαιώνονται πάντοτε στην πράξη, όπως προκύπτει από την ιστορική παρατήρηση αιώνων.
Οι στόχοι που διακηρύσσει είναι, ο προσπορισμός δημοσίων εσόδων χωρίς αύξηση της φορολογίας, η προστασία εγχώριων παραγωγών από το διεθνή ανταγωνισμό και η προσέλκυση επενδύσεων εντός των συνόρων με τη δημιουργία δασμολογικών τειχών γύρω από αυτά.
Ανάλογες προσπάθειες είχε αποπειραθεί και κατά την πρώτη θητεία του, με αρνητικά εν τούτοις (όπως ήταν δυνατόν να προβλεφθεί και τότε, όπως και τώρα) αποτελέσματα. Για παράδειγμα, οι επιβληθέντες δασμοί στο εισαγόμενο αλουμίνιο και στο χάλυβα ευνόησαν πρόσκαιρα τους εγχώριους παραγωγούς, με αντίστοιχη όμως επιβάρυνση των παραγωγών άλλων προϊόντων που χρησιμοποιούν ως πρώτες ύλες τα μέταλλα αυτά και, βεβαίως, αύξηση των τελικών τιμών για όλους τους καταναλωτές.
Η επιβολή δασμών, παντού και πάντοτε, επιφέρει αρνητικά αποτελέσματα (lose – lose situation): πληθωριστικές πιέσεις σε βάρος των καταναλωτών και, μάλιστα, πιο αισθητές για τα οικονομικώς ευάλωτα στρώματα, δυσμενείς επιπτώσεις στα επιτόκια και στις αγορές ομολόγων και μετοχών, πρόκληση αναταραχής στις συναλλαγματικές ισοτιμίες, απώθηση και όχι προσέλκυση επενδύσεων λόγω απώλειας εμπιστοσύνης και αυξημένης αβεβαιότητας. Εάν μάλιστα οι θιγόμενες χώρες προχωρήσουν σε λήψη αντιμέτρων, οι υφεσιακές επιπτώσεις θα ενταθούν και θα διαχυθούν σε ολόκληρο τον πλανήτη, χωρίς καθόλου να εξαιρείται η χώρα που αρχικά πυροδότησε την αλληλουχία των εξελίξεων με την επιβολή δασμών (εν προκειμένω οι ΗΠΑ), το αντίθετο μάλιστα …
Τα δασμολογικά μέτρα του Τραμπ βασίζονται στην εσφαλμένη λογική της ‘’προστασίας’’ των παραγωγών έναντι της κυριαρχίας των καταναλωτών, η οποία κυριαρχία αποτελεί την πεμπτουσία της ελεύθερης οικονομίας. Τη ‘’λογική’’ αυτή παρουσίασε με απαράμιλλο τρόπο ο F.Bastiat στο διάσημο δοκίμιό του ‘’Ce qu’on voit et ce qu’on ne voit pas’’ (Paris, 1850).
Αυτή την ανάλυση συμπεριέλαβα με περιληπτική διατύπωση στο βιβλίο μου ‘’Η Φιλελεύθερη Επιλογή’’ (‘’Εποπτεία’’, 1988) και κρίνω σκόπιμο να επαναλάβω εδώ τα κυριότερα σημεία της :
‘’Ο κ. Προστατευτίδης (Mr. Protectionniste) ήταν Γάλλος παραγωγός σιδήρου. Επειδή η φύση υπήρξε πολύ πιο γενναιόδωρη σε μεταλλεύματα προς τους Βέλγους από ό,τι προς τους Γάλλους, οι πρώτοι πωλούσαν σίδηρο στους δεύτερους με σημαντικά χαμηλότερες τιμές από ό,τι ο κ. Προστατευτίδης. Κάθε ημέρα μπορούσε κανείς να δει ένα πλήθος σιδηρουργών, μηχανικών, τεχνιτών και, γενικώς, καταναλωτών σιδήρου να πηγαίνουν οι ίδιοι ή να στέλνουν εκπροσώπους τους στο Βέλγιο για να προβούν σε προμήθειες σιδήρου. Αυτό δεν άρεσε καθόλου στον κ. Προστατευτίδη.
Η πρώτη του αντίδραση ήταν να παρέμβει και να σταματήσει τη δραστηριότητα αυτή με τα ίδια του τα χέρια. ‘’Θα πάρω τέσσερα πιστόλια, άφθονες σφαίρες, το σπαθί μου και θα πάω στα σύνορα. Εκεί θα σκοτώσω τον πρώτο σιδηρουργό που θα προσπαθήσει να περάσει τα σύνορα κοιτάζοντας το δικό του συμφέρον αντί για το δικό μου. Αυτό θα δώσει ένα μάθημα σε όλους’’.
Οι επόμενες σκέψεις του όμως μετρίασαν το πολεμικό του μένος. Σκέφθηκε ότι, αντί να σκοτώσει αυτός τους αγοραστές σιδήρου, πιθανόν να τον σκότωναν αυτοί. Και έπειτα, πώς να φυλάξει όλα τα σύνορα; Και αν ακόμη εύρισκε αρκετούς ανθρώπους να αναλάβουν το έργο αυτό, το απαιτούμενο κόστος καθιστούσε την όλη προσπάθεια ασύμφορη.
Ξαφνικά του ήρθε μία λαμπρή ιδέα. Θυμήθηκε ότι υπάρχει ένα μεγάλο εργοστάσιο παραγωγής νόμων στο Παρίσι. ‘’Τί είναι νόμος ;’’ αναρωτήθηκε. Είναι μία απόφαση που άπαξ εκδοθεί, καλή ή κακή, πρέπει όλοι να συμμορφωθούν με αυτήν.
Για την επιβολή της εφαρμογής της υπάρχουν τα σώματα ασφαλείας και για να υπάρχουν τα σώματα ασφαλείας συνεισφέρει σε χρήματα και σε ανθρώπους ολόκληρο το έθνος. Εάν λοιπόν κατορθώσω να εκδοθεί ένας μικρός νόμος που να λέει ‘’απαγορεύεται η εισαγωγή βελγικού σιδήρου’’, το κράτος θα βάλει στα σύνορα είκοσι χιλιάδες ανθρώπους για να εμποδίζουν τους καταναλωτές σιδήρου να αγοράσουν βελγικό σίδηρο, και θα αναλάβει να πληρώνει αυτούς τους είκοσι χιλιάδες ανθρώπους με χρήματα που θα προέλθουν και από τους καταναλωτές σιδήρου και από άλλους καταναλωτές. Έτσι εγώ δεν θα χρειασθεί να φυλάω τα σύνορα και θα μπορέσω να πωλήσω τον σίδηρό μου στην τιμή που πρέπει’’.
Έτσι ο κ. Προστατευτίδης πήγε στο εργοστάσιο νόμων και παρουσίασε το θέμα του στις αυτών εξοχότητες, τους κυρίους νομοθέτες. Εξήγησε πως με την απαγόρευση εισαγωγής του βελγικού σιδήρου θα πωλεί τον δικό του προς χίλια πεντακόσια φράγκα αντί για χίλια, πως με το επί πλέον ποσόν θα μπορέσει να εκμεταλλευθεί και άλλα ορυχεία, και να δώσει απασχόληση σε περισσότερους ανθρώπους. Οι παλαιοί και οι νέοι υπάλληλοί του θα ξοδεύουν περισσότερο, πράγμα που θα ενισχύσει τη ζήτηση και θα οδηγήσει σε αναζωογόνηση την εγχώρια βιομηχανία και την εγχώρια παραγωγή.
Γοητευμένοι από την παρουσίαση αυτή, ενθουσιασμένοι που έμαθαν ότι είναι τόσο εύκολο να αυξηθεί ο πλούτος ενός έθνους με μία απλή νομοθετική διάταξη, οι κύριοι νομοθέτες απαγόρευσαν την εισαγωγή του βελγικού σιδήρου. Για να είμαστε δίκαιοι, ο κ. Προστατευτίδης δεν τους παρουσίασε ψευδείς, αλλά ελλιπείς απόψεις. Ζητώντας κάποιο προνόμιο, υπογράμμισε τα ορατά αποτελέσματα και παρέλειψε τα αόρατα.
Τα πεντακόσια φράγκα που εισέρχονται επί πλέον στο ταμείο του κ. Προστατευτίδη αποτελούν αναμφιβόλως πλεονέκτημα για τον ίδιο και για τους ανθρώπους που απασχολούνται από αυτόν. Εν τούτοις, τα πεντακόσια αυτά φράγκα δεν έπεσαν από τον ουρανό, αλλά προήλθαν από τις τσέπες ενός σιδηρουργού, ενός τεχνίτη, ενός αμαξά, ενός οικοδόμου.
Το όφελος λοιπόν του κ. Προστατευτίδη αντισταθμίζεται από τη ζημία όλων αυτών. Γιατί, εάν δεν πλήρωναν τα πεντακόσια αυτά φράγκα για την προμήθεια της ίδιας ποσότητας σιδήρου, θα τα χρησιμοποιούσαν για την αγορά π.χ. ενδυμάτων και θα αποκτούσαν μία πρόσθετη ικανοποίηση. Η εγχώρια βιομηχανία και η οικονομία γενικότερα δεν ενισχύονται.
Απλώς, με την απαγόρευση εισαγωγής σιδήρου από το εξωτερικό, ενισχύθηκε η μεταλλουργία με αντίστοιχη όμως ζημία της κλωστοϋφαντουργίας και της βιομηχανίας ετοίμων ενδυμάτων, που στερήθηκαν την ενίσχυση εκείνη που θα τους έδινε η πρόσθετη αγοραστική δύναμη των καταναλωτών σιδήρου. Αυτοί οι τελευταίοι είναι και οι άμεσα ζημιωμένοι. Ο κ. Προστατευτίδης κατόρθωσε να λαφυραγωγήσει κάποιους. Και η πράξη της λαφυραγωγίας δεν χάνει ασφαλώς την ανηθικότητά της επειδή γίνεται με την συνδρομή ενός νόμου’’.
Η παραπάνω συλλογιστική κατά των δασμών μας οδηγεί ευρύτερα στο συμπέρασμα ότι είναι εξ ίσου παράλογο να βλέπεις όφελος στον προστατευτισμό, στην ύπαρξη κλειστών επαγγελμάτων, στη διατήρηση εν ζωή προβληματικών επιχειρήσεων, στις πολυάριθμες γραφειοκρατικές διατυπώσεις που αποτελούν σημαντικό εμπόδιο εισόδου σε μία παραγωγική δραστηριότητα.
Σήμερα ο Τραμπ υψώνει δασμολογικά τείχη, υιοθετώντας από την πλευρά του νομοθέτη την επιχειρηματολογία του κ. Προστατευτίδη και χρησιμοποιώντας γλώσσα γεμάτη εχθροπάθεια και ενίοτε υβριστική, ακόμη και προς τους ιστορικούς συμμάχους του. Με τον τρόπο αυτό όχι μόνο δεν πρόκειται να καταστήσει την Αμερική μεγάλη ξανά – άλλωστε η χώρα αυτή υπήρξε ιστορικά υπέρμαχος της (οικονομικής) ελευθερίας και της παγκοσμιοποίησης, οφεληθείσα τα μέγιστα από τις επιλογές της αυτές – αλλά ήδη την οδηγεί σε ραγδαία απώλεια της αξιοπιστίας, του ηγετικού κύρους και της ηθικής ακτινοβολίας της. Κατά τρόπο ειρωνικό, ο Σι Τζι Πινγκ, ηγέτης της κατ’ όνομα κομμουνιστικής και κατ’ ουσία καπιταλιστικής Κίνας, προβαίνει σε διακηρύξεις υπέρ της ελευθερίας του εμπορίου και κατά του προστατευτισμού…
Τα παραπάνω δεν σημαίνουν πως οτιδήποτε λέγει ή πράττει ο Τραμπ είναι λάθος. Η αντίδρασή του, για παράδειγμα, στις υπερβολές της woke κουλτούρας όπως και οι προσπάθειές του για περιορισμό του αριθμού των δημοσίων υπαλλήλων και της γραφειοκρατίας γενικότερα είναι προς τη σωστή κατεύθυνση. Αυτά, όμως, χάνονται μέσα στο κλίμα που δημιουργείται από την αναξιοπιστία, τον αυταρχισμό και τη ναρκισσιστική συμπεριφορά. Όπως έχει πει ένας ένδοξος συμπατριώτης του, ο Ralph Waldo Emerson, ‘’αυτό που είσαι μιλάει μέσα μου τόσο δυνατά που δεν με αφήνει να ακούσω αυτό που λες’’ …
* Ο Κώστας Χριστίδης είναι νομικός και οικονομολόγος
Μαθητευόμενος Μάγος
Θεσμική νομιμοποίηση και απόνομιμοποίηση
Ακολουθήστε το Lykavitos.gr στο Google News
και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις
